Verbindingen

Soms zijn herinneringen heel sterk. Zoals Immanuel Kleins hand, die met potlood terts-stapelingen schreef bij een majeur toonladder, op dat lichtgele notenpapier waarvan ik later zelf ook stapels in huis zou hebben. Ik zie nog voor me hoe hij die noten op of tussen de lijntjes schreef. De fijngevoeligheid van die handen ook, met de brede vingertoppen, wie weet veroorzaakt door het vele cello spelen. Hij zat toen – ik denk dat het 1983 was; ik was iets van negentien – op het conservatorium, waar hij cello en compositie studeerde. Ik had hem gevraagd of hij me kon helpen met muziektheorie. Ik was namelijk ineens begonnen met dingen te componeren, maar ik wist van toeten noch blazen. Hij was bereid mij wat lessen te geven. Ik vond het spannend. Merkte soms zijn ongeduld of verbazing als ik iets niet meteen begreep. Maar ook zijn toewijding om het mij tóch te laten begrijpen.

Immanuel is o.a. leerling geweest van de veel geroemde cellist/dirigent Marien van Staalen. Die naam was ik al eerder tegengekomen, namelijk toen mijn vader een keer met een LP kwam aanzetten waarop Marien van Staalen diverse cellowerken speelde. “Is familie van ons”, zei hij er dan trots bij. Dan luister je toch anders. Of weet ik veel. Het betekende voor mijn vader in elk geval iets, dat er familie was die er in cultureel opzicht toe deed. Overigens waren er daar wel meer van, zoals de schrijvers Multatuli, Arthur van Schendel en Edithe de Clercq-Zubli, en de inmiddels in vergetelheid geraakte componiste Paula Moes de Clercq-Zubli. Hij had bij mij, zijn oudste zoon, met bezorgdheid ook dichterlijke en muzikale neigingen moeten vaststellen, nu ineens veel dichterbij in de erfelijke lijn. Bezorgdheid, omdat poëzie en muziek het leuk doen op begrafenissen en bruiloften, maar ervan leven is een ander verhaal. Daarom stelde het hem gerust die LP van Marien van Staalen als teken van maatschappelijke geslaagdheid in huis te kunnen halen. Hij ontspande er zichtbaar van.

Immanuel daarentegen keek me wat vragend aan, toen ik hem vertelde dat zijn cello-leraar op het conservatorium familie van mij was. Of vragend: eerder teleurgesteld, dat dat soort dingen betekenis voor mij had. Ik moest hem gelijk geven, want die familieband heeft geen enkele rol gespeeld in mijn verdere muzikale loopbaan. Sterker nog: Marien van Staalen is altijd alleen een naam gebleven, want ik heb hem nooit ontmoet. Tot ik 8 jaar geleden (29 december 2015) ineens naast hem liep over het terrein van een Amsterdamse begraafplaats, op weg naar de aula waar de uitvaartplechtigheid plaats zou vinden van “Oom Mar”. Ik bood zelfs aan zijn cellokoffer te dragen, want het was een flink eind lopen, en hij is ook niet meer een van de jongsten.

Oom Mar van Staalen was een neef van mijn vader (“een volle neef”, zei hij altijd met een zekere nadruk, alsof wij in eerste instantie aan een halfvolle neef zouden denken?), en Marien was dan weer een neef van oom Mar via een andere familielijn. We hebben wat met die naam “Mar”-met-nog-iets-erachteraan in deze familie. Oom Mar (zijn dochter heet Mariëlle) (en mijn zoon trouwens Marijn) vormde dus de link tussen Marien en mij, hoe dun dan ook. De vrouw/weduwe van oom Mar had me gevraagd of ik samen met Marien iets wilde spelen bij de uitvaart. Daar kreeg ik sterretjes van in mijn ogen; kon even niet uit m’n woorden komen. Ik samen spelen met deze beroemde cellist, die overal ter wereld had opgetreden? Met deze 1e cellist van het Rotterdams Philharmonisch, en hoofdvakdocent cello aan de conservatoria van Rotterdam en Den Haag? Ik bibberde een beetje toen ik hem aan de telefoon had om te overleggen wat we zouden spelen. Straks komt hij met sonates van Brahms of Beethoven, dacht ik, of iets heel ingewikkelds van Rachmaninoff of zo. Maar het werd “Spiegel im Spiegel” van Arvo Pärt. En wát een aardige en praktische man!

Niet dat “Spiegel im Spiegel” nou perse zo makkelijk is met die pakweg 6 minuten herhaling van dezelfde paar tonen (als je even niet oplet weet je echt niet meer waar je bent en is de draad gebroken), maar in elk geval is het niet heel virtuoos met allemaal snelle noten. Hoe het ook zij: ik liep 8 jaar geleden ineens naast Marien van Staalen, neef van de neef van mijn vader, en oud-celloleraar van Immanuel Klein, om samen met hem een stuk uit te voeren alsof dat de normaalste zaak van de wereld was. Immanuel leefde toen nog (hij overleed in 2022) en mijn vader ook (overleden in 2019). Alle omringende verbindingen zijn zodoende inmiddels weggevallen, en dat maakt het wat nostalgisch. Eenzelfde soort nostalgie als van het marmeren bankje met de gebeeldhouwde geknielde vrouwenfiguren (zie afbeelding bovenaan) dat me na afloop van de uitvaart, op weg naar de uitgang, opviel vanwege de mooie stemming die ervan uitgaat. Het heeft een prachtige verstildheid, die eerder contemplatief dan droevig is, en omdat de 2 vrouwenfiguren aan beide zijkanten elkaar in zekere zin spiegelen, past het ook heel goed bij de muziek van “Spiegel im Spiegel”.

Ik ben heel blij dat ik voorafgaand aan het spelen niet wist dat de hele dienst werd opgenomen. Maar achteraf gezien is het toch wel leuk dat er een opname is van hoe Marien van Staalen en ik daar op die dag “Spiegel im Spiegel” hebben uitgevoerd. Tja Immanuel, wie had dat gedacht, dat ik ooit nog eens met jouw cello-leraar samen zou musiceren. Ik weet niet eens meer of ik het je ooit verteld heb. Misschien durfde ik niet, of ben ik het gewoon steeds vergeten. Ik heb wel Marien op de hoogte gebracht van je overlijden. Dit is wat hij over je schreef in het online-condoleanceregister:

“Beste familieleden van Immanuel,

Dank u wel dat u mij heeft bericht over Immanuels overlijden.
Immanuel was een van mijn eerste cellostudenten op het Koninklijk Conservatorium. Ik herinner mij hem als een uiterst begaafde, soms wat dromerige jongen, met wie ik fascinerende gesprekken over kunst voerde. Immanuel had als musicus veel kunnen bereiken, maar voor hem was het scheppende kunstenaarschap essentiëler dan het herscheppende. Het feit dat hij ook componeerde, illustreert zijn voorkeur.
Het is een schok dat hij zo jong is heengegaan. Ik wens u allen heel veel sterkte.

Marien van Staalen”