Beethoven en het omsmeden van de onverbiddelijke tijd

Mijn vingers drukken de door Beethoven voorgeschreven pianotoetsen in, en het langzame 2^e deel van de Sonate Pathétique, opus 13, begint te klinken. Ik heb het lang niet meer gespeeld; wilde er alleen even in uitrusten van het snelle 3^e deel, dat ik de afgelopen tijd uit het hoofd probeer te leren. Heerlijk in een donker-warm As-groot dit 2^e deel. Maar ik kom niet verder dan de eerste 4 maten, want terwijl ik luister naar deze muziek die ik nu zelf tot leven laat komen, hoor ik er ineens iets in dat me nooit eerder opviel: een muzikale omvorming van tikkende klokken die het uur slaan, steeds in de lange (kwart)noten op de tel, en in de versnelling waarmee de melodie zich uit de tijd verheft. En dit alles begeleid door het tikken van seconden in de begeleidende 16e noten. Hoor je het ook?

Het moet dan wel wat langzamer gespeeld worden dan gebruikelijk, maar laat het te langzaam doen van dingen maar aan mij over: er is niemand die dat sneller voor elkaar heeft dan ik.

Ik krijg het gevoel iets belangrijks op het spoor te zijn. Zou het kunnen dat Beethoven geobsedeerd was door tijd, door het verstijken van tijd, en het niet kunnen tegenhouden daarvan? Nee, dit is niet exact genoeg. Het is meer alsof hij zich stoorde aan hoe nietszeggend de registratie van tijd door klokken is. Dat dit hoorbare, geobjectiveerde verloop van tijd uiteindelijk alleen dom getik-tak is, hoe knap en slim ook van de mens dat hij een mechaniek kan maken dat het verstrijken van tijd ervaarbaar maakt buiten het zelf. Het zelf, waarbinnen geen tijdsregistratie wordt bijgehouden, althans niet bewust. Misschien ergerde hij zich mateloos aan het in zekere zin lege getik van uurwerken, waar hij dan betekenis en bezieling aan wil geven door zijn muziek.

Misschien schreef hij daarom wel zoveel van die extreem langzame delen (die overigens zelden extreem langzaam worden uitgevoerd), met aanduidingen als “Grave”, “Adagio” of “Largo”. Om zo de tijd te vertragen, nee: te vullen met betekenis, bezieling en geestkracht. Nee, want dit laatste geldt eigenlijk voor al zijn muziek, ook de snelle stukken. Maar dit 2e deel van de Pathétique begint dus als een soort verklanking van tijdsverloop, waar de melodie zich evenwel al heel snel heroïsch aan lijkt te willen onttrekken, zodat er een soort verticale oprichtingskracht ontstaat. Dan begrijp ik ook meteen waarom iedereen dit stuk zo mooi vindt. Het is een hoorbaar beeld van de onsterfelijke ziel, die zich van de gebondenheid aan het aardse wil bevrijden.

Zit je eenmaal op dit spoor van Beethovens vermeeende obsessie met tijd, dan ga je het overal horen, ook in de andere delen van deze sonate. Want waarom begint het 1e deel zo als het begint? Met die klap in c mineur:

Ik fantaseer even dat Beethoven op een dag aan de piano zat te zoeken naar een nieuw thema of stuk om te componeren, maar daarbij voortdurend afgeleid werd door de geluiden van uurwerken. Getik, gelui, gebeier. Zoals van de stadstoren of van nabijgelegen kerken. Maar mogelijk ook door een in de kamer aanwezige staande klok, met van die lange slingers met gewichten eraan, je weet wel. Of misschien een wandklok met koekkoek, of eentje op de schoorsteenmantel. Misschien wel allemaal tegelijk aanwezig. En wie weet had hij ook een zakhorloge. Maakt ook geluid. Vroeger althans wel. En al die dingen tikten, ratelden en sloegen er lustig op los.

Ik heb overigens even vluchtig internet afgezocht, of er in Beethovens tijd al staande klokken en zakhorloges waren. Mijn indruk is: ja, die waren er wel, maar nog niet zo lang. Dat waren dus een soort van hot gadgets, zoiets als een mobiele telefoon in 1999. Dus als je erbij wilde horen in 1798, dan had je een staande klok in je huiskamer staan, en een horloge in je vestzak. Had Beethoven nu geleefd, dan zou hij afgeleid zijn door alle geluidjes van binnenkomende berichtjes, appjes. maar in zijn tijd waren het de klokken die afleidden. Tiktak in plaats van TikTok. Maar evengoed om gek van te worden!

En net toen hij een inval wilde opschrijven, sloegen alle klokken en uurwerken thuis en in de stad 12 uur, en was hij zijn inval kwijt. “Verdomme!” riep hij, en sloeg boos een fortissimo c-mineurakkoord aan op de piano. “Ik zal jullie effe laten horen hoe je een uur slaat: BAM!” En dat werd dus het begin van de Sonate Pathétique. Een zware inslag, als een paal die met één slag in de grond gehamerd wordt. Of niet in de grond, maar door zo’n klok heen. Meermaals in de opening van het 1e deel deze inslagen van harde akkoorden, alsof Beethoven het slaan van de klokken aan diggelen slaat. En dan kijken hoe dat nawerkt, zo’n klap op de toetsen, en dan nóg een, en die weer uit laten klinken. En dan die inval die hij had, die weer terugkomt: een statige melodie met akkoorden, die hij nu steeds na de harde slagen laat volgen in verontwaardigde lieflijkheid:

Toch is dit allemaal alleen maar inleiding, want zijn edele verontwaardiging groeit en hij denkt: “Ik zal jullie eens even leren hoe je die tijd te kakken kan zetten.” En dan komt dat razendsnelle vervolg, die denderende trein, als van iemand die ontzettend hard een wenteltrap oploopt in een hoge toren, om bovenin de klok uit z’n hengsels te slopen.

Ja sorry, ik weet dat het bij mij eerder klinkt als een stramme man op leeftijd die de lift net niet haalt, maar het gaat om het idee. Een echte uitvoering luister je maar op YouTube of Spotify.
Ik zou minitieus elk onderdeel van de sonate Pathétique kunnen uitpluizen onder het thema van Beethovens obsessie met tijd, maar dat zou veel te lang worden allemaal. Bovendien is het maar een ingeving, en is het maar de vraag of er een grond van waarheid of werkelijkheid in zit. Daarom even tot hier.