Chopin en de heimwee naar het paradijs

Ik heb nog een dubbele cliffhanger af te wikkelen, nadat ik in “Chopin en de hogere wereld” en “Chopin de de wetenschap van de ziel” tweemaal niet heb gezegd welk stuk van hem bij me opkwam toen ik over hem begon te schrijven. Welnu, het was de 3e étude uit opus 10, die hij schreef op ongeveer 22-jarige leeftijd. Ik heb gemerkt dat dit muziek is die bijna iedereen meteen raakt, door de eenvoud, oprechtheid en warmte die erin besloten ligt.

Dat sommige mensen – het komt niet van Chopin zelf – deze étude de bijnaam “tristesse” (droefheid/somberheid) geven, staat sinds ik dit weet bovenaan de lijst van dingen die ik niet begrijp in deze wereld: met stip op 1 binnengekomen zeg maar.

Dit wonderbaarlijke mengsel van stemmingen “tristesse” noemen, is te vergelijken met het typeren van een prijswinnende wijn ‘met fruitige afdronk en vleugjes noten, hout en vanille’ als “lekker sapje voor zo’n laf kleurtje”. Het staat ook nog eens in majeur, dit stuk, of exacter gezegd: majeur is de bedding waarbinnen de gevoelsnuances zich uiten. Voor degenen die het wat zegt: E groot, dat met zijn 4 kruisen een van de meest zonnige toonsoorten is. Zonsopgangig misschien wel. Vol beloften en verwachting.

Verlangen hoor ik in deze muziek, hoop, berusting, verbondenheid, loslaten, afscheid nemen, vreugde, vergeving, genezing, thuiskomen in het zelf, aankomen in de wereld: noem maar op, wat een kleuren zitten er in!

U wilt meer horen? Goed dan:
Ik hoor de tederheid van de koestering, die het recht om lief te hebben bepleit; het zoekende hart dat de wereld wil omvatten, dat getuigenis wil afleggen van de gemeenschappelijke afkomst en gedeelde toekomst van alle zielen, en dat in onstelpbare triomf de vlag van de liefhebbende mensheid in de aarde plant!

Romantische overdrijving zegt u?
Ja misschien, maar soms moeten dingen echt even rechtgezet worden. Er is hier geen sprake van droefheid. Hoogstens weemoed, maar het is een lichtgevende weemoed, waarmee je door het donker kan reizen. Dus afgelopen uit nu met die tristesse! Schrap dat label uit de muziekgeschiedenis; scheur het van dit stuk af: het is een kleinburgerlijke bezoedeling.

Goed, nu dat geregeld is: Chopin schijnt van deze étude gezegd te hebben dat hij nooit meer zo’n mooie melodie heeft kunnen bedenken, en dat het stuk voor hem uitdrukking geeft aan de heimwee naar zijn vaderland Polen, dat hij vanaf zijn 20e levensjaar tot zijn dood niet meer heeft terug gezien.

Heimwee dus. En natuurlijk weet Chopin zelf het beste wat deze muziek voor hem betekent, maar ik meen toch ook een diepere laag te bespeuren aan deze heimwee, die velen met mij ook uit zijn overige muziek zullen herkennen. Dus ik loop even over Chopin heen door te zeggen dat de heimwee in zijn muziek niet alleen maar over zijn vaderland gaat, maar ook over het oerbeeld, het archetype van het thuisland. Het is heimwee naar een oer-vaderland, of oer-moederland (of moet je tegenwoordig genderneutraal zeggen: oer-ouderland?) (Nee, er moet niks: kies zelf.)

Het is verlangen naar de ongeschonden staat van de menselijke ziel, toen zij nog verbleef in dat oudste huis van onschuld, dat ooit het thuis van alle mensen was. Het is heimwee naar het paradijs.

Maar wat is heimwee eigenlijk? Misschien wel dit:
dat de bron van de eigen innerlijke warmte geen object ter beschikking heeft waaraan zij die warmte af kan geven. Maar ook dat de warmte van de eigen uiterlijke omgeving – door haar afwezigheid – de bron van de eigen warmte niet kan hernieuwen.

Er zitten daarmee 2 kanten aan heimwee, en Chopin probeert in zijn muziek deze beide kanten van heimwee op te heffen, door een voortdurende bron van uitstralende warmte te zijn, die het vermogen heeft een omgeving voor zichzelf te scheppen waaraan zij die warmte kan afgeven, en die tegelijk de bron van die warmte vernieuwt. Chopin leeft in een constante staat van uitstralend verlangen, gepaard aan een ontvangend welbehagen. Het is de vraag of dit gezond is, want het is een staat van onophoudelijk verliefd zijn, maar een liefde die vooral zichzelf zoekt, in de spiegel van de omgeving. Daarbij is het wel zo dat Chopin graag zijn plaats afstaat aan de luisteraar of uitvoerder van zijn muziek, zodat ook jij en ik even die zichzelf zoekende liefde kunnen zijn die wordt ontvangen door de ruimte die haar omringt.

Maar ja: geen kaars kan eeuwig blijven branden, en hoe onuitputtelijk Chopins verlangen ook leek te zijn, zijn lichaam kon het niet blijven dragen. Dit constante gelijktijdig brandstof en ontbranding zijn verteerde hem, en wel in het middengebied, het gebied van ademhaling en hart, waar de liefde thuis is. ¹⁾

Het voortdurende doorgloeien van de eigen omgeving vanuit de eigen gloed, brandde hem voortijdig op. Zou je kunnen zeggen. Enthousiasme heeft een prijs, maar ook een werking. Zoals elk offer een werking heeft. Dank voor je muziek, Frédéric: je was een feniksvogel van overgave, die zichzelf onophoudelijk verbrandde en uit haar as oprees!

---

1) Frédéric Chopin overleed op 39-jarige leeftijd, waarschijnlijk aan de gevolgen van pericarditis (ontsteking van het hartzakje of pericard: een stevig dubbel vlies rondom het hart), in combinatie met tuberculose (een bacteriële infectieziekte van de longen).
Bron: Wikipedia (Engelstalige pagina)